Jak ojcowie mogą rozwijać swoje kompetencje rodzicielskie?
Rodzicielstwo to jedna z kluczowych ról realizowanych przez ogromną część dorosłych kobiet i mężczyzn. Jak każda z ról (np. bycie w związku intymnym, praca zawodowa, zaangażowanie społeczne) wymaga odpowiednich kompetencji, aby mogła być realizowana skutecznie. W odniesieniu do rodzicielstwa miarą skuteczności jest przede wszystkim pozytywny wpływ na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Przegląd kilkunastu badań dot. kompetencji rodzicielskich ojców i matek (Biblarz i Stacey, 2010) pokazuje, że w wielu przypadkach są one wyższy u kobiet niż u mężczyzn. Może wydawać się to niepokojące, zważywszy na fakt, że lepsze kompetencje rodzicielskie ojców wpływają na wyższe zaangażowanie ojców w relację z dzieckiem (Fagan i Barnett, 2003) i lepszy rozwój dzieci m.in. w obszarze mowy, motoryki, funkcjonowania społecznego (Rempel i in., 2017). Istotne jest zatem, aby zastanowić się, w jaki sposób ojcowie mogą rozwijać swoje kompetencje rodzicielskie.
Czym właściwie są kompetencje rodzicielskie?
Najpierw jednak warto przyjrzeć się temu, czym właściwie są kompetencje rodzicielskie. Rozumiane są one w bardzo różny sposób. Chciałbym wskazać na kilka kluczowych aspektów w tej kwestii. W pierwszej kolejności, można je rozumieć w odniesieniu do umiejętności „obsługi” niemowlaka, czyli sprawności w zakresie różnych czynności opiekuńczo-pielęgnacyjnych, takich jak przewijanie dziecka, karmienie go, kąpanie czy też prawidłowe noszenie. Odnosi się raczej do dosyć technicznych kwestii (odpowiedni chwyt, dostosowanie temperatury wody itp.). Drugim z często pojawiających się sposobów rozumienia kompetencji rodzicielskich jest umiejętność wspierania rozwoju dziecka w różnych aspektach – emocjonalności, radzenia sobie z trudnościami, rozwoju mowy i czytania, kształtowania kompetencji poznawczych, aranżowania stymulującego otoczenia, uczenia funkcjonowania w relacjach z innymi ludźmi itd. Kompetencje rodzicielskie czasem łączy się z umiejętnością przekazywania dziecku norm i zasad istotnych dla funkcjonowania w świecie relacji społecznych określanym mianem wychowania. Ważnym aspektem kompetencji rodzicielskich jest także umiejętność nawiązywania relacji z dzieckiem, tworzenia bezpiecznego przywiązania i zażyłości. Bazuje ona na uważności, wrażliwości oraz fizycznej i emocjonalnej dostępności. Dobra relacja jest także podstawą do skuteczności innych oddziaływań rodzicielskich.
Myśląc o kompetencjach rodzicielskich, warto wskazać też na trzy ich składowe: wiedzę, umiejętności i rozumienie. Wiedza dotyczy posiadanych informacji na tematy związane z dzieckiem, jego rozwojem i jego wychowaniem (np. jakie są potrzeby żywieniowe małych dzieci, jak rozwijają się narządy zmysłów i motoryka, jak dziecko komunikuje swoje potrzeby itp.). Umiejętności odnoszą się do praktyki i codziennego funkcjonowania w relacji z dzieckiem. W dużej mierze dotyczą tego, na ile umiemy przełożyć wiedzę na konkretne działania (np. wybrać nosidło/ chustę dostosowaną do tego, jak rozwija się kręgosłup i mięśnie dziecka albo przygotować odpowiednio zbilansowany posiłek). Rozumienie odnosi się do pewnego metapoziomu, posiadania świadomości nt. wielu aspektów rodzicielstwa i wspierania rozwoju dziecka. Nie jest to tylko faktograficzna wiedza (bardzo potrzebna sama w sobie), ale umiejętność jej integracji i refleksyjnego odniesienia do konkretnej sytuacji i konkretnego dziecka (np. rozpoznanie, jakie potrzeby stoją z zachowaniem dziecka i modyfikacja swoich działań w odniesieniu do tego). Analizując możliwe sposoby rozwijania kompetencji rodzicielskich przez ojców, warto pamiętać, że każdy z nich może mieć nieco inne znaczenie dla rozwoju wiedzy, umiejętności i rozumienia.
Sposoby na rozwijanie kompetencji rodzicielskich
Edukacja okołoporodowa
Podstawową formą zdobywania i rozwijania kompetencji rodzicielskich (we wszystkich trzech obszarach) może być udział w zorganizowanej edukacji okołoporodowej (tzw. szkoła rodzenia). Ta forma łączy w sobie zazwyczaj elementy wykładowe (zdobywanie wiedzy i rozumienia) oraz warsztatowe (rozwój praktycznych umiejętności). Liczne badania (np. Magill-Evans i in., 2006; McAllister i in., 2012) wskazują, że udział ojców w takich zajęciach przyczynia się do rozwoju m.in. ich wiedzy nt. rozwoju dziecka, rozumienia jego zachowania, zdobywania praktycznych umiejętności związanych z opieką nad dzieckiem oraz lepszej komunikacji z dzieckiem i partnerką. Efekty te są lepsze, gdy oboje rodziców uczestniczy w zajęciach a same spotkania dostosowane są do potrzeb zarówno matek, jak i ojców (Burgess, 2011).
Webinary i materiały internetowe
W ostatnich latach, także w wyniku pandemii, na popularności zyskała formuła webinarów. Mają one zazwyczaj formę wykładu (z ewentualną możliwością zadawania pytań) prowadzonego przez eksperta na konkretny temat. Ich ogromną zaletą jest łatwa dostępność wynikająca z formuły online oraz możliwość wybrania webinarów dot. stricte interesujących nas kwestii. Przegląd kilkunastu badań dot. internetowych interwencji wspierających rodziców (Nieuwboer i in., 2013) pokazuje, że są to skuteczne i cenione przez rodziców formy zdobywania wiedzy i zrozumienia nt. rozwoju dziecka i rodzicielstwa.
Grupy wsparcia
Badacze skupiający się na wypracowywaniu rekomendacji dot. sposobu wspierania rodziców (np. Baldwin i in., 2018; Panter-Brick i in., 2014; Pfitzner i in., 2020) bardzo wyraźnie wskazują też na formułę, która w Polsce dostępna jest dla ojców, niestety, w bardzo znikomym wymiarze. Chodzi o grupy wsparcia, czyli cykliczne spotkania w gronie mężczyzn, którzy chcą dzielić się swoimi doświadczeniami związanymi z ojcostwem, rozwijać swoje kompetencje i wspierać nawzajem. Grupy takie zazwyczaj prowadzone są przez jedną lub dwie osoby (np. psychologa) posiadające ekspercką wiedzą i doświadczenie w obszarze rodzicielstwa i wychowania. Czasem w ramach tych spotkań są z góry ustalone tematy (np. radzenie sobie z emocjami, relacja z partnerką po porodzie, budowanie więzi z dzieckiem itp.) a czasem bazują one na tym, co „przyniosą” uczestnicy, czym chcą się zająć. Grupy wsparcia dają też unikatową możliwość podzielenia się różnymi trudnościami, zdobycia nie tylko wiedzy i kompetencji, ale też uzyskania wsparcia emocjonalnego, „zrzucenia” z siebie różnych problemów, usłyszenia, jak inni ojcowie sobie z tym radzą. W ostatnich latach pojawia się coraz więcej takich grup dla młodych mam, lecz oferta skierowana do ojców jest bardzo uboga. Na ten fakt wskazują sami ojcowie, dzieląc się doświadczeniem, że niewiele jest zajęć i spotkań dedykowanych im (Baldwin i in., 2018). Czasem też sami ojcowie mają obawy przed skorzystaniem z takiej formy, nie chcąc ujawniać swoich trudności albo mając poczucie, że nie jest to akceptowane, że mają być „silni”, że to oni powinni wspierać partnerkę i dziecko a nie sami szukać pomocy.
Warsztaty
Świetną okazją do rozwijania swoich kompetencji rodzicielskich (zwłaszcza tych dot. praktycznych umiejętności i rozumienia) może być dla ojców udział w rozmaitych warsztatach. Ich długość i tematyka mogą być bardzo zróżnicowane. Mogą one dotyczyć np. prawidłowego trzymania niemowlęcia, zakładania pieluszek, wiązania w chuście, ale też rozpoznawania emocji dziecka czy komunikacji z nim. Poza możliwością opanowania konkretnych umiejętnością, są szansą na wymianę doświadczeń z innymi rodzicami oraz zdobycie wiedzy, która pomaga zrozumieć, dlaczego coś należy robić w taki a nie inny sposób. Jest to bardzo skuteczny sposób rozwijania kompetencji rodzicielskich przez ojców, co udowodnił m.in. międzynarodowy zespół naukowców pod kierownictwem dr Lynn Rempel z Kanady (Rempel i in., 2017), dostarczając danych wskazujących, że udział ojców w różnych formach zajęć (w tym warsztatów) wpływał na wyższy poziom ich wiedzy, większe zaangażowanie w opiekę nad dzieckiem, bliższą więź z nim i w efekcie na lepszy rozwój językowy, motoryczny i społeczny dziecka.
Literatura
Wielu ojców wskazuje, że cennym źródłem wiedzy przydatnej podczas opieki nad dziećmi i w ich wychowywaniu mogą być różne publikacje książkowe oraz broszury (Baldwin i in., 2018). Jednocześnie, często wskazują oni, że treść tych książek jest bardzo „mamo-centryczna”. Pokazuje to, że warto szukać publikacji dedykowanych stricte ojcom, uwzględniających ich perspektywę, potrzeby i stojące przed nimi wyzwania. Przytoczony powyżej przegląd ponad 20 badań poświęconych doświadczeniom młodych ojców pokazuje też, że bardzo ważne z ich perspektywy jest to, aby publikacje te miały wysoki poziom merytoryczny i były rzetelne oraz sprawdzone. Niestety, nie można tego powiedzieć o wielu poradnikach dostępnych w księgarniach. Dlatego warto sprawdzić, jakie podstawy, doświadczenie i kompetencje mają autorzy publikacji, czy były one poddane recenzji i jakie są opinie specjalistów na temat danej książki.
Blogi
Rozwój mediów społecznościowych i internetu zaowocował powstawaniem licznych blogów poświęconych tematyce rodzicielstwa. Choć dominują wśród nich treści tworzone przez mamy i dla mam, to sukcesywnie wzrasta liczba blogujących ojców. Z pewnością lektura takich blogów może być dla mężczyzn cennym źródłem wiedzy i sposobnością do lepszego zrozumienia zarówno własnego ojcostwa, jak i swojego dziecka. Należy jednak uważać na to, żeby nie absolutyzować czyjegoś osobistego doświadczenia (to, że coś pomogło jakiemuś tacie z jego dzieckiem nie zawsze musi zadziałać w naszym przypadku). Inna kwestia, na którą warto zwrócić uwagę to rzetelność publikowanych treści, czy mają one oparcie w wynikach badań naukowych i zaleceniach specjalistów (np. psychologów, pedagogów, fizjoterapeutów, pediatrów, dietetyków dziecięcych).
Źródła nieformalne: rodzina, znajomi, grupy, fora
Nieocenionym źródłem wsparcia w zakresie rozwoju kompetencji rodzicielskich są dla ojców najbliżsi (rodzina, przyjaciele) oraz nieco dalsi znajomi (Baldwin i in., 2018). W ramach nieformalnych i towarzyskich sieci społecznych ojcowie mogą wymieniać się doświadczeniami z innymi rodzicami, poszerzać swoją wiedzę, obserwować adekwatne praktyki oraz uczyć się praktycznych umiejętności. Takie relacje zapewniają też istotne dla ojców wsparcie emocjonalne.
Warto w kontekście takich nieformalnych sposobów rozwijania kompetencji rodzicielskich wskazać na fora i grupy internetowe. Jeśli są one prowadzone w sposób rozważny i z dbałością o rzetelność prezentowanych tam informacji i kulturę dyskusji, mogą stanowić platformę pogłębiania wiedzy i wymiany doświadczeń.
Konsultacje ze specjalistami
Bardzo skutecznym i wartościowym elementem wielu realizowanych w Zachodniej Europie i USA programów profilaktycznych wspierających rozwój kompetencji rodzicielskich u ojców są indywidualne konsultacje ze specjalistami (np. Benedixen et al., 2011; Enebrink i in., 2012; Rempel i in., 2017). Mogą one być po prostu pogłębioną rozmową na jakiś temat (np. dot. praktyk wychowawczych albo budowania relacji z dzieckiem), wspólną analizą różnych sytuacji i dyskutowaniem nt. najlepszych rozwiązań (np. jak zareagować na jakieś zachowanie dziecka) albo też pracą nad osobistymi doświadczeniami ojców (np. omówienie nagranej wcześniej interakcji z dzieckiem, żeby przyjrzeć się sposobowi reagowania i komunikowania). Taka konsultacja to świetna szansa na wypracowanie konstruktywnych rozwiązań i rozwój kompetencji potrzebnych w odniesieniu do konkretnej sytuacji.
Praktyka
Na samym końcu warto wskazać na najłatwiej dostępny a często bardzo niedoceniany sposób rozwijania kompetencji rodzicielskich, z którego mogą korzystać ojcowie. Czyli po prostu czas spędzony z własnymi dziećmi. Wiedza zdobyta z lektury czy webinarów oraz umiejętności nabyte podczas warsztatów wymagają wprowadzania w codzienność. Obserwacja własnego dziecka, zabawa z nim, zaangażowanie w konkretne aktywności (np. kąpiel, przewijanie, opieka przez kilka godzin) dają niepowtarzalną szansę zbudowania lepszej relacji, ale też po prostu obycia się z dzieckiem, wzmocnienia uważności na jego reakcje i zachowania, lepszego rozpoznawania przesyłanych przez nie komunikatów. Cenne może być także dyskutowanie tych doświadczeń i obserwacji z partnerką.
Jak widać, istnieje wiele sposobów na rozwijanie swoich kompetencji rodzicielskich. Niektóre bardziej pomagają w zdobywaniu wiedzy i rozumienia, inne w nabywaniu praktycznych umiejętności. Niektóre są łatwo dostępne, inne wymagają sporego nakładu czasu a nierzadko i finansów. Warto jednak szukać różnych możliwości i nie bać się zainwestować w rozwój własnych kompetencji rodzicielskich, podobnie jak poświęcamy czas i pieniądze na rozwój kompetencji zawodowych. Wszak ma to nam pomóc być lepszymi ojcami, bardziej dostępnymi dla naszych dzieci, bardziej uważnymi na ich potrzeby i potrafiącymi je adekwatnie wspierać. A zysk z tej inwestycji jest nie do wycenienia – niepowtarzalna i bliska relacja na całe życie oraz rozwój i szczęście naszego dziecka.
Zapraszamy również na webinar psychologiczny „Rodzicielstwo w partnerstwie”, szczegóły TU
Przeczytaj też artykuł: Jak przygotować się do rodzicielstwa?
Najważniejsza Bibliografia:
Baldwin, S., Malone, M., Sandall, J., i Bick, D. (2018). Mental health and wellbeing during the transition to fatherhood. JBI Database of Systematic Reviews and Implementation Reports, 16 (11), 2118
Bendixen, R.M., Elder, J.H., Donaldson, S., Kairalla, J.A., Valcante, G., & Ferdig, R.E. (2011). Effects of a father-based in-home intervention on perceived stress and family dynamics in parents of children with autism. American Journal of Occupational Therapy, 65, 679–687.
Biblarz, T. J., & Stacey, J. (2010). How does the gender of parents matter? Journal of marriage and family, 72(1), 3-22.
Burgess, A. (2011). Fathers’ roles in perinatal mental health: causes, interactions and effects. New Digest, 53, 24-29.
Enebrink, P., Hogstrom, J., Forster, M., & Ghaderi, A. (2012). Internet-based parent management training: A randomized controlled study. Behaviour Research and Therapy, 50, 240– 249.
Fagan, J., & Barnett, M. (2003). The relationship between maternal gatekeeping, paternal competence, mothers’ attitudes about the father role, and father involvement. Journal of family issues, 24(8), 1020-1043.
Magill‐Evans, J., Harrison, M. J., Rempel, G., & Slater, L. (2006). Interventions with fathers of young children: systematic literature review. Journal of Advanced nursing, 55(2), 248-264.
McAllister, F., Burgess, A., Kato, J., & Barker, G. (2012). Fatherhood: Parenting programmes and policy – a critical review of best practice. The Fatherhood Institute/Promundo/MenCare.
Nieuwboer, C. C., Fukkink, R. G., & Hermanns, J. M. (2013). Online programs as tools to improve parenting: A meta-analytic review. Children and Youth Services Review, 35(11), 1823–1829. https://doi. org/10.1016/j.childyouth.2013.08.008
Panter‐Brick, C., Burgess, A., Eggerman, M., McAllister, F., Pruett, K., & Leckman, J. F. (2014). Practitioner review: engaging fathers–recommendations for a game change in parenting interventions based on a systematic review of the global evidence. Journal of child psychology and psychiatry, 55(11), 1187-1212.
Pfitzner, N., Humphreys, C., & Hegarty, K. (2020). Bringing men in from the margins: Father‐inclusive practices for the delivery of parenting interventions. Child & Family Social Work, 25, 198-206.
Rempel, L. A., Rempel, J. K., Khuc, T. N., & Vui, L. T. (2017). Influence of father–infant relationship on infant development: A father-involvement intervention in Vietnam. Developmental psychology, 53(10), 1844.
